بر اساس متون تاریخی، شاه اسماعیل دوم، برای اولین بار، عمارتی درون باغ نقش جهان ایجاد نمود. اما این شاه عباس اول بود که با بنایی ساده مرکب از یک تالار و اتاق‌های گوشواره‌ای چهار سمت آن، هستهی مرکزی بنای چهل ستون را بنیاد نهاد و بیست و سومین سالگرد نشستن خود بر تخت را جشن گرفت.
در سال ۱۳۲۶ هجری شمسی کتیبهای از زیراندود گچ،بیرون آمد که اطلاعات بس ارزشمندی با خود به ارمغان آورد. بر این اساس روشن شد که در زمان شاه عباس دوم، تغییراتی در ساختار و تزیینات این بنا صورت گرفته است.الحاق تالاری ستون‌دار به جانب اصلی بنا و اجرای تزیینات نفیس از شمار این تغییرات است.
پس از شاه عباس دوم تا هجوم افغان‌ها، از این کاخ هم‌چنان برای برگزاری تشریفات رسمی استفاده می‌کردند. در حین برگزاری یکی از این جشن‌ها در زمان شاه سلطان حسین، چهل ستون دچار آتش‌سوزی شد و به دلیل خرافه‌پرستی شاه که خاموش کردن آتش را خلاف مشیت الهی می‌دانست، عمارت در شعلههای آتش سوخت و آسیب جدی دید. اما پس از آن بازسازی، نوسازی و آرایش جدید یافت.چنان که اشاره شد از این عمارت و باغ پیرامون آن، تا هنگامه‌ی هجوم افغان‌ها استفاده می‌شد. در زمان هجوم افغان‌ها این عمارت مانند بسیاری از کاخ‌ها و عمارات سلطنتی مورد هجوم و ویرانی قرار گرفت و اشیاء نفیس آن به تاراج رفت.
بیش‌ترین آسیب، اما در زمان ظل السلطان(پسر ناصرالدین شاه) حاکم قاجاری اصفهان، بر این بنا وارد شد.به دستور این مرد، بسیاری از نگاره‌ها، با ضربه‌های تیشه مخدوش و با لایه‌ای از گچ پوشانده شد؛ آیینه‌های ستونهای ایوان‌ها و دیواره‌ها فرو ریخته شد و درها و پنجره‌های نفیس منبت کاریف گره‌چینی و خاتم‌کاری آراسته با شیشه‌های رنگی بنا، برای استفاده در کاخ شخصی حاکم به عمارت مسعودیه‌ی تهران منتقل شد.
البته جای شکرش باقی است، درمقایسه با کاخ‌های دیگر صفوی نظیر آیینه خانه، هفت دست و نمکدان که توسط ظل السلطان کاملا ویران شدند، این بنا شانس بیش‌تری برای ماندگاری به دست آورد و در سال ۱۳۱۰ ه.ش. در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و شرایط مساعد‌ی برای حفاظت و مرمت آن مهیا گردید و خوش‌بختانه در چند سال اخیر به اتفاق ۸ باغ دیگر، نامش در فهرست میراث جهانی هم درخشید.
نام گذاری
بسیاری دلیل نام گذاری این بنا به چهل ستون را وجود ۲۰ ستون در ایوان شرقی عمارت و بازتاب تصویر آن‌ها در آب حوض مقابل آن میدانند که در مجموع ۴۰ ستون به نظر می‌رسد.این ایده البته دارای اشکال است، زیرا پیش از این، کوشکی با نام چهل ستون در قزوین وجود داشت که فاقد ویژگی یاد شده بود. بنابراین باید عدد ۴۰ را نشانه‌ی کمال و پختگی و یا کثرت و تعدد در نظر گرفت. نام چهل ستون که پس از اسلام به تخت جمشید اطلاق شده بود نه به دلیل بازتاب تصاویر ستونهای آن در آب و نه به علت کمال و پختگی این مجموعه بلکه به دلیل ستونهای باقیمانده انتخاب شده بود.
ساختار و تزئینات
کاخ چهل ستون با نقشه مستطیل شکل، شانل یک تالار مرکزی با گنبد، ۴ ایوان در چهار سوی آن و ۴ اتاق در دو طبقه در طرفین ایوان‌ها و ایوانی بزرگ با ابعاد ۵۷/۸X37 متر بر صفه‌ای به ارتفاع ۱ متر از سطح باغ و رو به مشرف بنا شده است.چنین تهرنگی، ما را یاد کاخ فیروزآباد ساسانی می‌اندازد. عمدی و یا سهو یبودن این شباهت، چندان برای ما روشن نیست ولی بسیاری، الگوی باغ‌های صفوی را در ایران باستان جسته‌اند.
گزافه نیست که اگر ایوان بزرگ عمارت چهل ستون را مهم‌ترین فضای کالبدی این بنا بدانیم.به دلیل همین جایگاه است که پژوهشگران، اغلب این قسمت از بنا را با کاخ‌های پیشا اسلامی مقایسه کرده و از نقشه‌ی اولیه‌ی کوشک غافل شده‌اند.استفاده از تالار ستون‌دار فقط به این بنا، محدود نیست؛ زیرا در عمارت‌هایی نظیر عالی قاپو، تالار طویله و آیینه خانه نیز کاربرد داشته است.در دو بنای اخیر و چهل ستون، عمارت به واسطه‌ی تالاری با ستخری طویل و منظر پیرامون مرتبط می‌شود.
این ایوان ستون‌دار یا تالار چوبی، به اندازه‌ی ۱۷X38 متر متشکل از ۱۸ ستون چوبیبه قطر ۶۰ سانتی‌متر و بلندای ۱۳ متر با پایه ستونهای سنگی به ارتفاع ۶۰ سانتی‌متر و سر ستونهای مقرنس شکل است. در بخش مرکزی تالار، حوضی چهارگوش و مرمری وجود دارد. زیبارین بخش تالار، سقف آن است که قاب‌بندی، منبت‌کاری و طلاکاری شده است.
نقاشی‌ها
در میان آرایه‌های گوناگون کاخ صفوی، نقاشی دیواری، هنری شاخص در بیش‌تر کاخ‌های بزرگ این دوره مانند عالی قاپو، هشت بهشت و چهل ستون به کار رفته است. چهل ستون در این میان دارای تنوعی بی‌نظیر، هم از نظر کیفیت و هم تنوع سبک‌های به کار رفته به شمار می‌آید. از این نقاشی‌ها، جهت تزیین کلیه‌ی فضاهای معماری بنا، اعم از تالار بارعام، اتاقها و ایوان‌ها بهره گرفته‌اند. نقاشه‌های دیواری چهل ستون، در چهار گروه زیر قابل بررسی هستند:
گروه اول:
صحنه‌هایی با موضوعاتی چون جشن و شادی و شکار به سبک رضا عباسی.”رضا”، هنرمند برجسته‌ی دوره ی شاه عباس اول بود. لقب “عباسی” او نشان‌دهنده‌ی نزدیکی‌اش به شاه است.
گروه دوم:
صحنه‌های بسیار بزرگ که در بخش فوقانی دیوارهای شرقی و غربی تالار بارعام اجرا شده است. این نقاشی‌ها رویدادهای تاریخی و صحنه های متنوعی از دربار صفوی را نشان می‌دهند و از این جهت از مدارک ارزشمند تاریخی به شمار می‌روند. این مجالس عبارتند از:
- مجلس پذیرایی شاه عباس اول از ولی محمد خان ازبک.
- صحنه‌ی جنگ شاه عباس اول با عثمانی‌ها در چالدران.
- مجلس پذیرایی شاه طهماسب اول از همایون، پادشاه گورکانی هند.
در دیوار شرقی تالار نیز این صحنهها به چشم می‌خورند:
- جنگ نادرشاه در کرنال هند.
- مراسم پذیرایی شاه عباس دوم از ندر محمد خان، حاکم ترکستان.
گروه سوم:
مجالسی نسبتا بزرگ از جشن‌ها و گلگشت‌های درباری یا مضامین ادبی مانند خسرو و شیرین و یوسف و زلیخاست. در اجرای این نقاشی‌ها، ترکیبی از سبک‌های ایرانی، اروپایی و هندی مورد استفاده قرار گرفته است.
یکی از شاخص‌ترین نقاشی‌ها، صحنه‌ی خودسوزی همسر حاکم قندهار است که ظاهرا در هنگام مرگ پیش بینی نموده بودکه شاه عباس دوم پس از چهل روز، سرانجام شهر را فتح خواهد نمود. شاه عباس پس از پیروزی در این جنگ، به پاس قدردانی از او دستور داد واقعه‌ی خودسوزی او را بر دیوار چهل ستون تصویر کنند تا حماسه‌ی این زن دلیر جاودانه گردد.
گروه چهارم:
نگاره‌های اروپاییان یا مسیحیان ایرانی است که در ایوان‌های شمالی و جنوبی و طاقچه‌های دو سوی شاه‌نشین و احتمالا به دست نقاشان هلندی دربتر “لوکار” و “فیلیپ آنجل” به سبک اروپایی کشیده شده‌اند.
علاوه بر نقاشه‌های یاد شده، سراسر سطوح داخلی این بنا، اعم از تاق نماها و جدار داخل گنبدهای تالار میانی با نقوش اسلیمی و گیاهی آرایش یافته، چنان که هیچ فضایی بدون تزیین باقی نمانده است. تعدد و تنوع مضامین و سبک‌های نقاشی به کار رفته، این عمارت را در میان تمام بناهای صفوی کم‌نظیر یا حتا بی‌نظیر ساخته است.
منبع: کتاب معماری ایران و جهان اثر دکتر رضا نوری شادمهانی
- گردشگری ایران
- ۲۶۷۹
